Sarrera
Antzinatik dago gizakia gure lurrean, Brontze Aroan aurkitutako aizkora leunduek erakusten duten bezala (duela 2.500/3.000 urte).
Ez dira hain zaharrak (duela 2.000 urte ingurukoak) El Llano, Soreta eta Solanon agertutako aztarna erromatarrak; azken horretan, Jupiterri eskainitako ara bat eta brontzezko figuratxo bat zeuden, eta horrek adierazten du oraindik ere zonaldean bizi zirela, baina ez herrian.
IX mendearen erdialdean, Iruñeko erresumako plaza garrantzitsuetako bat izan behar zuen. Muhammad ibn Lup, Banu Qasi familiako buruzagi handienetako bat, bere senideen aurka altxatu zen, eta bere domeinuak zabaldu zituen Zaragoza, Valtierra, Tutera eta Deioko San Esteban okupatuz. Erresuman sartu zen eta gudan hil zen Gartzia Iñiguez erregearen aurka borrokatu zuen; handik gutxira, Oibarko gaztelua suntsitu zuen: 882an, “Fractus est castro de Aybaria a Mohamed ben Lup”. Oibarko gazteluak, non bere toponimoa (setioa) bakarrik geratzen den, bere kokapen estrategikotik, Ebroko haraneko musulmanen erasoaldiak zaindu zituen Aragoi ibaiaren ibilbidetik.
XI mendera arte itxaron beharko dugu hiribilduak eta jaurerriak protagonismoa har dezaten. Antso Nagusia erregeak Sancha andre oibartarrarekin izan zuen semearen ondorioa da. Seme hau, beranduago Ramiro I.a Aragoiko erregea izanen da, herentzian, Aragoiko lurraldeez gain, Oibarko hiribildua eta bere jaurerria jasoko dituena (1035. urtean). Egoera bitxi hori aldatu egin zen 1062. urtean, Oibar Nafarroara itzuli zenean.
Berriz ere aragoiarrek 1200. urtean hartu zuten hiria (XIII. mendean), Nafarroaren eta bere errege Antso VII.a Azkarraren aurkako borrokan. Oraingo honetan Aragoik Gaztelarekin aliantza bat osatuko du, Nafarroari Araba eta Gipuzkoa kenduko dizkiona. Zorionez, erregeak berak berreskuratuko du hiribildua Nafarroarentzat, eta betirako Nafarroako Erresumaren parte izanen da hortik aurrera.
Errege-hiribildu bezala, koroari petxa ordaintzen jarraitu zuen, 1368an Karlos III.ak etxe bakoitzeko urteko bi soldatatan ezarri zituen arte.
1397ko martxoaren 27an, “Gure hiribilduko frankoek gerra garaian eta zoritxarretan erakutsi dituzten leialtasun handia, zigorrak eta lanak kontuan hartuta, denak kapare izendatu zituen, eta grazia hori zabaldu zion han ezkonduta edo beste edozein arrazoirengatik bizitzera joandako beste edonori, gizonei, emakumeei eta umezurtzei”, eta aukera eman zioten “ardoa uztatik atera eta eraman zezaten Aragoira, Gaztelara eta beste erresuma eta jaurerrietara”.
Berriz ere Oibar hiribildua aipatzen da Blanca de Navarra andreak bere senar Juan jaunari 1425eko irailaren 17an bidalitako gutun batean, non oibartarren ausardia goraipatzen den.
Urte batzuk geroago (1451-1452) Joan II.a eta Vianako Printzea borrokan ari dira Oibarren. Printzea, garaitua, bere aitak preso hartuko du. Gerra zibilaren garai tristea da. Nafarroa aitaren eta semearen artean banatuko da, eta Oibar Don Carlos Vianako printzeari leial izanen zaio, oinordeko legitimotzat hartuko duena.
1459an Karlos printzeak berak “erresumako hiribildu on eta noblea bilakatu zuen” eta “oso leiala eta fidela” titulua eman zion.
Hiribildu ona izan zen, eta gorteetan eserlekuak izan zituen. XVI. mendean oparotasun garaiak bizi izan zituen, San Pedro parrokia-tenpluaren handitzean islatua, non, burualde erromaniko triabsidala, egungo gurutzadurarekin eta sarrerako portada platereskoarekin ordezkatua izan zen. Garai honetakoak dira, halaber, hiribilduaren armarria fustean duen gurutzadura bat, eta zilarrezko kustodia bat.
Oibarren baziren bi jauregi, deyusoa, “ibaikoa esaten diotena”, zeinaren armarria honakoa den: bost zinta urdin urrezko zelaian; eta goiko auzoko suso edo etxearena, berriz, armaz sei urrezko paves ditu zelai gorrian. Oibarrek, gaur egun kontserbatzen diren San Pedro eta Santa Maria eliza erromanikoez gain, San Julian, San Felices, San Jaime, San Juan Bautista, San Lorenzo, San Migel, San Millan, San Roke, Santa Zezilia, Santa Luzia eta Santa Romana ermitak ere bazituen, guztiak desagertuak, eta horietako batzuen oroitzapena mantentzen da tokiko izenen artean. San Joakinen ermita, berriz, mantentzen da.
Independentzia Gerran frantsesek alkatea, bikarioa eta bost bizilagun fusilatu zituzten. Beste batzuk Frantziara deportatu zituzten, edo espetxeratu, edo diru kopuru estimagarriak espoliatu zizkieten.
Garai modernoetan, Oibar buru zuen ibarra, hots, Valdaibar, ondorengo herriek osatzen zuten: Abaitz, Arteta, Aiesa, Eslaba, Ezprogi, Galipentzu, Gardalain, Getadar, Julio, Leatxe, Lerga, Loia, Irunberri, Moriones, Peña, Rocaforte, Sabaiza, Sada, Usunbelz, Izko eta Xabier. 1844an, Diputazioak Oibar bere ibarretik bereizi zuen, komunitateko gainerako kideak aurka egon arren; baina 1846ra arte ez zen hori gauzatu, ibar osoa hainbat udaletan banatzean desegiten ari zen bitartean.
