Oibar 1850 inguruan

Horrela deskribatzen zuen Pascual Madozek Oibar 1845-50eko bere hiztegi historiko-geografiko-estatistikoan:

Probintziako udaletxea duen hiribildua, lurralde audientzia eta Nafarroako kapitaintza nagusia, Zangozako merindadea eta barruti judiziala (legoa 1), ibarra eta bere izena duen artzapezpikua, Iruñeko elizbarrutia.

Aragoi ibaiaren eskuinaldean dago, muino altu baten maldan. Muino horren tontorrean gaztelu zahar eta indartsuaren aztarnak edo zimenduak ikusten dira. Gaztelu horren amore ematea izugarri kostatu zitzaien aragoiarrei bere errege Joan II.aren garaian: batez ere iparraldeko haizeak jasotzen ditu, eta bertako klima oso osasungarria da. 213 etxek osatzen dute herria, eta horien artean daude udaletxea, kartzela publikoa, harategia, pontoia, ospitalea, non herriko gaixo pobreek laguntza eta sendabideak jasotzen dituzten, Ayerbeko markesaren jauregia eta Vadilloko markesaren beste bat, zeinen eraikinek ez baitute inolako berezitasunik eskaintzen. Lehen letretako eskola bat ere badago, 200 gari-erregu eta 300 erreal dituena; 100 haur joaten dira bertara, eta beste bat, 90 gari-erregu eta 240 erreal dituen maistra batek zuzentzen duena, zeinera neskato kopuru bera aurkezten den bere sexuari dagozkion lanetan trebatzeko. Gainera, parrokia-eliza bat ere badu, San Pedro apostoluari eskainia, bikario izeneko apaiz batek eta 6 onuradunek zerbitzatua, eta Santa María eta San Joaquín ermitak, herriaren mendebaldean 1/8 legoara San Juan Bautistarena izeneko beste bat dagoelarik; jaiegunetan meza ematen da guztietan. Hiribilduaren barruan iturri bat dago bere garbitoki publikoarekin; bere ur goxoek eta udalerriko hainbat lekutan sortzen diren beste iturburu batzuetakoek ere auzokideen horniketarako, abereentzako aska eta nekazaritzako beste objektu batzuetarako ere balio dute. Iparraldean, Izko, Nardues eta Irunberrirekin egiten du muga, bi legoatara; ekialdean, Zangoza eta Rocaforterekin, legoa batera; hegoaldean, Kaseda eta Galipentzurekin, legoa eta erdi batera; eta mendebaldean, Sada eta Leatxerekin, hiru legoa laurdenetara. Bere luzera iparraldetik hegoaldera hiru ordukoa da, eta latitude bat ekialdetik mendebaldera. Bertan agertzen diren iturburu ezberdinek, izenik ez duen errekasto bat sortzen dute, baina hain da emaritsua, non bere uren soberakina Zangozako bizilagunei saltzen baitzaie, eta, halaber, hauekin Kasedako errota mugitzen da.

Lurrak mendia eta lautada ditu, eta hareharrizko, buztinezko eta kareharrizko kalitatea nahiko emankorra da: 6.000 bat labore-erregu eta 2.000 landugabe hartzen ditu, non larreak, zuhaixkak eta sastrakak baino ez baitira hazten: zati menditsuan, ordubeteko zirkuitua izanen du, haritzak eta beste zuhaitz batzuk daude, eta horien kopurua oso handia zen Independentzia Gerraren aurretik; egun, nabarmenki murriztu da, baina bizilagunak egoera hori hobetzen saiatzen dira. Behe eta lan-lurretan mahasti, zereal erein, larre eta ureztatze zati asko ikusten dira. Bideak ferrakoak dira, inguruko herrietara eramaten dute eta egoera txarrean daude. Korrespondentzia Zangozatik jasotzen da udalak eusten duen balijentuaren bidez: igande, astearte eta ostiraletan iristen da, eguneko 12etan, eta egun beretan ateratzen da goizeko 8etan. Garia, oloa, garagarra, zekalea, ardo asko, olio gutxi, batez ere 1830az geroztik, urte hartan izotzak olibondo, lekale eta barazki gehienak baliogabetu baitzituen; behi-azienda, lanarra, aharia eta mandoa hazten ditu, baita nekazaritzarako beharrezkoa den zaldi eta astoa ere, eta eperrak ehizatzen ditu.

Industria. Geldialdi bat bi garañoirekin eta zaldi aita, arrieria, olio errotak eta pattar fabrika; Merkataritza. Frantzia, Aragoi eta Kataluniatik iristen diren lihoa, kalamua, olioa eta janari nahiz kolonia-generoak inportatzea, eta herrialdetik soberan dauden fruituak esportatzea, batez ere pattarra, Zaraitzu eta Erronkariko ibarretara eramaten dena. Biztanleak: 260 bizilagun, 1360 arima. Udal-aurrekontua 28338 errealekoa da: 15350 inguru finka propioek eta adar errentagarriek sortzen dituzte, eta gainerakoa auzotarren artean banatuz.

1366an Oibarrek Santa Ziliarekin 97 bizilagun zituen, horien artean 35 kapare. Karlos II.a erregeak etxe bakoitzak 1368an ordaintzen zuen urteko bi soldatako petxatik libratu zuen. 1397an, Karlos III.ak, hiribildu honetako frankoen leialtasuna eta Gaztela eta Aragoiren aurkako gerretan jasaten zutena kontuan hartuta, nobleak egin zituen, baita handik aurrera bertan bizitzera etorriko ziren guztiak ere. Alkate bat izateko aukera eman zien, zeinaren hautaketarako epaimahaiek eta kontzejuak hiribilduko hiru pertsona proposatuko baitzizkioten erregeari: bizilagunen artean heriotzak, zauriak edo borrokak gertatuz gero, alkateak eta zinpekoek elkarri tregoak emateko eska ziezaieten, eta eman zitzaten; eta herriaren uztatik Gaztela eta Aragoira ardoa askatasunez sar zedin. Juan II.a erregeak 1428an berretsi zuen pribilegio hori. Hiribildu honek eserlekua eta botoa zituen gorteetan, eta hori ikus daiteke Oibarko gobernadoreak lekuko gisa agertzen diren antzinako dokumentu askotan. Bere eliza, San Juan de la Peña monasterioarena izan zen, honen abade D. Blascok, 1056an, Oibarko Santiago izena eman zuelarik, Aezkoako ibarreko biztanleek herri berri bat sor zezaten. Antso Nagusia erregeak, erresumak banatu zituenean, herri hau Don Ramiro Aragoikoari esleitu zion.